ระเด่นลันได - วรรณคดีสมัยกรุงรัตนโกสินทร์

            ทำนองแต่ง - ใช้กลอนบทละคร
            เรื่องย่อ - ระเด่นลันได มีอาชีพขอทานอยู่แถบหน้าโบสถ์พราหมณ์ วันหนึ่งมาขอทานถึงที่อยู่ของท้าวประดู่ เผอิญท้าวประดู่ต้อนวัวไปเลี้ยง เหลือแต่นางประแดะภรรยา ระเด่นลันไดเห็นนางเข้าก็นึกรัก สีซอเป็นเพลงเกี้ยว นางก็เกิดความรักขึ้นเช่นกัน นำข้าวกล้องและปลาสลิดลงมาให้ ระเด่นลันไดถามชื่อและฐานะของนาง ถึงแม้นางจะบอกว่ามีสามีแล้ว ระเด่นลันไดก้ไม่งดเว้นตรงเข้าจับมือถือแขนและกลับนัดแนะว่า ตอนดึกจะลอดร่องขึ้นไปหา นางประแดะพูดออกตัวว่า ท้าวประดู่เป็นคนหึงหวง  ขอให้ระเด่นลันไดรีบไปเสีย พร้อมกับสบัดมือหนี ระเด่นลันไดเห็นท่าไม่ได้การจึงจากไป วันนั้น ท้าวประดู่ประสบลางร้ายหลายอย่าง ไม่สบายใจ รีบต้อนวัวกลับบ้านเร็วกว่าปกติ ครั้นเห็นข้าวกล้องและปลาสลิดหายไป ก็ซักไซ้ไล่เรียงนางประแดะ นางเห็นว่าจะปิดความไว้ไม่มิด จึงบอกความจริงว่า ให้ทานแก่โอรสกษัตริย์องค์หนึ่ง ท้าวประดู่รู้ทันทีว่า ขอทานผู้นั้นต้องได้แก่ ระเด่นลันได เกิดเดือดดาลหึงหวงขึ้นทันที ทุบตีขับไล่นางประแดะออกจากบ้านไป  โดยมิพักฟังคำสารภาพผิดของนาง กล่าวฝ่ายระเด่นลันได พอถึงยามปลอดก็ลอดร่องขึ้นไปหานางประแดะ  ไม่ทันได้พิจารณาก็ตรงเข้ากอดรัดท้าวประดู่ ด้วยความเข้าใจผิดคิดเป็นนาง พอรู้ผิดตัวก็รีบหนี  เผอิญไปพบนางประแดะเข้ากลางทางเลยรับไปไว้บ้าน ได้นางเป็นภรรยา กล่าวถึงนางกระแอ ชาวทวาย อาชีพขายขนม ชู้รักของระเด่นลันได คิดถึงระเด่นลันได จึงมาหาเช่นเคย พอพบนางประแดะเข้าจึงเกิดหึงหวงกัน จบตอนที่เป็นคำกลอนแค่นี้ ต่อจากนั้นเป็นร้อยแก้ว ดำเนินเรื่องว่า นางกระแอเข้าไปในเรือน เกิดโต้เถียงตบตีกับนางประแดะ นางประแดะสู้ไม่ได้ลงเรือนหนีไป ระเด่นลันไดกับนางกระแอปรับความเข้าใจกันได้ ตนฉบับของพระมหามนตรีหมดเพียงเท่านี้

            ข้อคิดเห็น - บทละครเรื่องนี้เป็นบทล้อสังคมเรื่องแรกในวรรณคดีไทย อาจล้อเพียงเรื่องแขกซึ่งเมียมีชู้ หรือล้อเรื่องอิเหนาซึ่งเชิดชูอิเหนา กษัตริย์เจ้าชู้ไว้มากเกินไป หรือล้อทั้งสองเรื่องก็เป็นได้  พระมหามนตรีเขียนเรื่องนี่ได้ดีถึงขนาด แทรกบทขบขันไว้ลึกซึ้งแนบเนียนมาก กระบวนกลอนเกลี้ยงเกลาไพเราะหู น่าอ่านน่าฟังตลอดเรื่อง