นิทานเวตาล - วรรณคดีสมัยกรุงรัตนโกสินทร์

ประวัติ - นิทานในพระนิพนธ์เรื่องนี้ปรากฏอยู่ในนิทานสันสกฤต
ชื่อ เวตาลปัญจวึศติ ของศิวทาส แต่ น.ม.ส.
ทรงได้เค้าโครงมาจากฉบับภาษาอังกฤษ ซึ่ง เซอร์ ริชาร์ด ฟรานซิส เบอร์ตัน
เรียบเรียงไว้เป็นภาษาอังกฤษ
ทำนองแต่ง - แต่งเป็นร้อยแก้ว แต่มีร้อนกรองหลายอย่างแทรก
เรื่องย่อ -ต้นเรื่องกล่าวถึงท้าววิกรมาทิตย์
กษัตริย์ผู้ทรงพระปรีชาสามารถองค์หนึ่งของอินเดีย
ครองกรุงอุชเชนีเมื่อประมาณเกือบ ๒,๐๐๐ ปี มาแล้ว ทรงมีรัตนกวีถึง ๙ คน
เช่น กาลิทาส เป็นต้น ต่อมามอบบ้านเมืองให้พระอนุชาปกครอง
เสด็จจากเมืองพร้อมด้วยโอรส ปลอมเป็นโยคีไปสืบความเป็นไปของบ้านเมือง
เพื่อรวมไว้ในอำนาจภายหลัง ต่อมาเกิดเบื่อหน่าย
และทราบว่าพระอนุชาสละราชสมบัติไปบวชเป็นโยคีแล้ว จึงเสด็จกลับเมือง
โยคีศานติศีลยังมีความพยาบาทพระราชบิดาของพระองค์ที่เยาะตนไว้
มาลวงขอความช่วยเหลือเพื่อฆ่าพระองค์ล้างแค้น
ท้าววิกรมาทิตย์ทรงรับคำทั้งๆทรงรู้ว่าเป็นอุบาย
พระองค์พร้อมด้วยราชบุตรเสด็จไปเอาซากศพบนต้นอโศกมาให้โยคีตามที่โยคีต้องการให้ช่วย
ศพนั้นเป็นตัวเวตาล "ลูกตาเขียวเรืองๆ ผมสีน้ำตาล หน้าสีน้ำตาล
ตัวผอมเห็นโครงเป็นซี่ๆ ห้อยหัวลงมาทำนองค้างคาว
แต่เป็นค้างคาวตัวใหญ่ที่สุด เมื่อจับถูกตัวก็เย็นชืด เหนียวๆ เหมือนงู
ปรากฎเหมือนหนึ่งว่าไม่มีชีวิต แต่หางซึ่งเหมือนหางแพะนั้นกระดิกได้"
ท้าววิกรมาทิตย์คุมตัวเวตาลไปให้ฤษี เวตาลอยู่ในย่ามได้เล่านิทานให้ฟัง
แต่ห้ามทั้งสองพระองค์ตรัสอะไรทั้งสิ้น มิฉะนั้นเวตาลจะลอบกลับไปที่เดิม
ตามต้นฉบับเดิมนิทานที่เวตาลเล่ามี ๒๕ เรื่อง แต่ น.ม.ส.
ทรงนิพนธ์ไว้เพียง ๑๐ เรื่อง นิทานที่ ๑ เป็นเรื่องที่หลวงสรวิชิต (หน)
นำไปดัดแปลงผูกเป็นลิลิตเพชรมงกุฎ เมื่อเวตาลเล่านิทานจบแต่ละเรื่อง
ได้ตั้งปัญหาลวงถาม ท้าววิกรมาทิตย์เผลอตอบทุกครั้ง
เวตาลก็ลอยกลับไปต้นอโศกอย่างเก่า ท้าววิกรมาทิตย์พยายามไปจับมาจนได้
ครั้นถึงเรื่องที่ ๑๐
ท้าววิกรมาทิตย์และโอรสจนปัญญาต่อปัญหาจึงนิ่งไว้ได้
เวตาลเผยแผนการชั่วร้ายของฤษีให้ทรบทราบ และให้ทรงระวังพระองค์
ท้าววิกรมาทิตย์สามารถประหารชีวิตฤษีได้ แล้วครองบ้านเมืองเป็นสุขต่อมา
ข้อคิดเห็น - นิทานเรื่องนี้
นับเป็นยอดแห่งนิทานได้เรื่องหนึ่ง นอกจากจะสนุกสนานไปกับเนื้อเรื่องแล้ว
ยังได้คติโลกซึ่งแฝงอยู่มากมาย ในด้านสำนวนโวหาร จะได้ลิ้มรสสำนวนของ
น.ม.ส. ซึ่งมีอรรถรสไม่ซ้ำแบบใคร
ประกอบด้วยความคมคายขบขันและประชดประชันผสมอยู่